[ Proloog ]

Het Stolpersteine-project voor de joodse familie Weijl uit de Leidse Kloksteeg is – zoals veel van mijn projecten – een zijpad dat een hoofdweg werd. Mijn relatie met de familie is een indirecte, maar geen toevallige: op het Pieterskerkhof nummer 2 – direct om de hoek van de steeg waar de familie Weijl tot 17 maart 1943 hun bakkerswinkel dreef – ben ik geboren. Ik leerde de geschiedenis en het onzalig lot van Joseph Michael Weijl en zijn vier zusters Helena, Judith, Hanna en Alida kennen door mijn onderzoek naar de Kloksteeg dat zijn beslag kreeg in de roman ‘Steeg, kroniek van een zere plek’ die in 2019 verscheen. Voor één van de personages staat Louis Weijl model, het enige kind van Klaartje Kan en Michael Joseph Weijl dat de Tweede Wereldoorlog overleefde. Toen ik op 5 februari 2018 bij de stichting SPUREN van Gunter Demnig een aanvraag indiende voor vijf Stolpersteine kon ik niet vermoeden dat het parcours naar de steenlegging zo’n bochtig en discontinu verloop zou hebben.

 

STRUIKELEN IN HINK-STAP-SPRONG

Het parcours naar een monument

De eerste verplichte stap in de aanvraagprocedure voor Stolpersteine was de zoektocht naar nabestaanden, die mogelijk bij het plaatsingsritueel konden worden betrokken. Die tocht leverde weinig op. Directe verwanten van de bakkerskinderen vond ik niet, want de in de vernietigingskampen omgekomen broer en vier zusters waren allen ongehuwd en het gemengde huwelijk van Louis Weijl met de Litouwse Gertrud Wittkus bleef kinderloos. Advertenties in Joodse dag- en weekbladen brachten me in contact met een handjevol indirecte, verdere verwanten, waardoor ik een bescheiden adreslijst kon opstellen van mensen, die aangaven bij de steenlegging aanwezig te willen zijn.
Ik nam de tijd om Marvin van der Bent en Lars Mieremet, de uitbaters van restaurant de Klok, die sinds 15 januari 2016 opereerden vanuit het pand van de voormalige bakkerij, van mijn initiatief op de hoogte te stellen. Ze omarmden de plaatsing van de steentjes voor hun entree van meet af aan.

DATUM IN ZICHT
Ruim anderhalf jaar verstreken totdat Anna Warda – die de activiteiten van Gunter Demnig coördineert – liet weten dat de steenlegging voor november 2020 op de planning stond. Een half jaar later was ze specifieker: de datum was bepaald op zaterdag 14 november 2020. Om 9 uur ’s ochtends zou de Kloksteeg 3 met vijf steentjes als eerste locatie aan de beurt zijn. Voor de voorafgaande vrijdagnacht moest voor Demnig een slaapplaats in Leiden gevonden worden. Remco Polman bood hem een gratis overnachting aan in zijn Boutique hotel Ex Libris, recht tegenover de plek van de steenlegging.
Omdat medewerking van de afdeling stedelijk beheer van gemeentewerken Leiden onmisbaar was, maakte ik een afspraak met de wijkbeheerder John van Velzen en stratenmaker Wout Duijndam om de locatie te verkennen en de technische voorbereiding te plannen.
Als organisator van een evenement in de openbare ruimte was ik tevens verplicht om aan formele eisen te voldoen. Bij het Bureau Evenementen Cluster Publiekszaken, Handhaving & Veiligheid / Team Vergunningen Openbare Ruimte van de Gemeente Leiden diende ik een vergunningsaanvraag in voor een ‘Evenement Stolpersteine-plaatsing’ met maximaal 30 genodigden. Daarbij hoorde een triage, de verplichting tot het dragen van mond-neusmaskers, de inachtname van het houden van 1,5 meter afstand en de tijdelijke afzetting van de steeg met dranghekken. Niet aangemelde gasten zou de toegang tot de steeg tijdelijk worden ontzegd. De gemeente Leiden verleende de vergunning, maar trok die twee weken later weer in vanwege de aangescherpte corona-maatregelen die bepaalden dat er in de buitenruimte hoogstens 4 mensen bijeen mochten zijn.

IN AFGESLANKTE VORM EN BESLOTEN KRING
Het was intussen oktober 2020 geworden toen Anne Thomas liet weten, dat de 72-jarige Demnig zijn reis vanwege Covid-19 naar het op de coronaschaal purper-rood gekleurde Nederland moest afzeggen. De vijf Stolpersteine zouden per post worden thuisbezorgd. Een steenlegging zonder Gunter Demnig’s supervisie had verder volgens plan plaats kunnen vinden, ware het niet dat we even later in een lockdown terechtkwamen. Er zat niets anders op, dan het ‘evenement’ te verplaatsen naar een dag in een mogelijk virusluwer tijd.
De gemeente honoreerde mijn op 9 november 2020 ingediende, aangepaste aanvraag voor een besloten doe-het-zelf–plechtigheid op zondag 14 februari 2021. Maar weer stak de pandemie een spaak in het wiel. De noodverordening die per 1 december 2020 werd afgekondigd, verbood het organiseren van alle evenementen. Volgens optimistische ingewijden hoefde er vóór 1 maart 2021 niet te worden gerekend op een versoepeling van het RIVM-regime. Nóg zuiniger profeten voorspelden een trage afschaling, die het ‘nieuwe normaal’ tot ver over drempel van de zomer van 2021 heen zou tillen. Om te voorkomen dat de vijf struikelstenen zwerfstenen zouden worden, bood een steenlegging zonder publiek en met een minimum bezetting van 7 personen: vijf steenleggers en twee stratenmakers, uitkomst. Daarvoor bleek geen vergunning nodig te zijn.
Als er één datum voor de noodlegging in aanmerking kwam, dan was het wel vrijdag 26 maart 2021. Op die dag was het precies 78 jaar geleden dat Helena, Joseph Michael, Judith en Alida (zus Hanna was hen drie en een halve maand eerder in Auschwitz voorgegaan) in Sobibor hun levens verloren.
Op donderdagochtend 25 maart 2021 verwijderden de stratenmakers Wout Duijndam en Hennie Stouten een handvol klinkers uit de stoep voor restaurant de Klok. Ze stortten alvast een betonvloertje op het blootgelegde zandbed en plaatsten vijf passteentjes in het ontstane gat.

PLAATS, RUST
Op vrijdagmiddag 26 maart 2021 slenterden zo’n 15 ‘toevallige’ passanten, waaronder burgemeester Lenferink, even voor drieën de steeg in. Overbuurvrouw Marieke Vos van Madame Marie voorzag het aanlopend volk van koffie en thee met huisgemaakte appeltaart.
Stipt om drie uur werden de passteentjes uit de stoep gelicht om te worden vervangen door de vijf Stolpersteine, gelegd door achtereenvolgens Leo Levie (voormalig secretaris van de Leidse synagoge) door mij, door Liesbeth Molenberg (achternicht van de Leidse familie Weijl) door Cora Schmeiser (mijn echtgenote) en door Ruben Levy (Liesbeths zoon). Daarmee markeerden we een plek die ons met onze hedendaagse doorgangsneuzen op de geschiedenis zal blijven drukken.
Leo, Liesbeth en Ruben zeiden kaddisj, Wout Duijndam en Hennie Stouten voegden de geplaatste steentjes en boenden ze vervolgens glanzend schoon. De aanblik van de in een perfecte klinkeromlijsting gevatte gezinshereniging ontroerde de kring. Leo deed een stap naar voren en legde een kiezel op de steen van Helena.
Op de messing opperhuid van haar naamplaatje en die van haar broer en zusters zal zich in de loop der jaren een laagje patina vormen, net als de eeltlaag die zich na 78 jaar op hun getergde zielen moet hebben gevormd.