In 1994 bedacht de Duitse kunstenaar Gunter Demnig het project ‘Stolpersteine’ (vertaald: ‘struikelstenen’). Je zou de plaatsing van struikelstenen kunnen zien als een late verzetsdaad, om – met terugwerkende kracht – het werk van de nazi’s, die dachten dat ze hun ongewenste medemens voorgoed konden uitwissen, alsnog ongedaan te maken. De vierkante steentjes hebben bovenop een goudkleurig metalen plaatje. Daarin zijn de namen gegraveerd van de mensen die niet vergeten mogen worden, met hun geboortedatum, hun sterfdatum en de naam van het vernietigingskamp waarin ze werden vermoord.
De letters op de stenen zijn expres klein gehouden, en alleen leesbaar voor degene die zich ernaartoe buigt. Door die buiging toont de lezer automatisch respect aan de genoemde persoon. De struikelstenen zijn symbolische obstakels. Ze doen een beroep op ons gemoed, dat onze – relatief ongestoorde – gang door het leven heel eventjes hinderlijk onderbreekt. De struikelstenen waarschuwen ons dat we het in ónze tijd niet mogen toestaan dat gruweldaden als die van de nazi’s zich waar dan ook herhalen.
Op vrijdagmiddag 26 maart 2021 werden rond 3 uur ‘s middags vijf struikelstenen geplaatst voor een huis in de Kloksteeg. Daar woonde ooit de joodse bakkersfamilie Weijl. In de Tweede Wereldoorlog werden vijf van de zes gezinsleden door de nazi’s opgepakt, weggevoerd en vergast.
Tweemaal vormde de pandemie een hobbel op het struikelsteenparcours. Was het oorspronkelijke plan, dat Gunter Demnig de vijf Stolpersteine op zaterdag 14 november 2020 ‘s morgens om 9 uur in de stoep voor het huidige restaurant ‘de Klok’ zou komen leggen, op 5 oktober 2020 besloot Demnig - vlak voor zijn 73e verjaardag - zijn reis naar Nederland vanwege gezondheidsrisico’s af te zeggen. Het op later datum inhalen van de afspraak bleek geen optie, omdat zijn plaatsingsagenda voor 2021 al volgeboekt was. De steenlegging zónder Demnig, maar met 30 genodigden werd verschoven naar zondag 14 februari 2021. Helaas stak corona ook daar een stokje voor.
Op 10 november 2020 ontving ik de vijf struikelstenen per post. Om te voorkomen dat het zwerfstenen zouden worden, die na een omweg ongewild in de wachtstand zouden belanden voor ze in Leidse bodem tot rust konden komen, koos ik voor een steenlegging zonder ‘publiek’.
Als er één alternatieve datum voor plaatsing in aanmerking zou komen, dan wel vrijdag 26 maart 2021. Op die dag was het precies 78 jaar geleden dat Helena, Joseph Michael, Judith en Alida (zus Hanna is hen drie en een halve maand eerder in Auschwitz voorgegaan) in Sobibor hun levens verloren. Door de stenen op die dag te leggen, gaven we de zinloze ongerijmdheid van hun lot een suggestie van rijm, en bundelden we hun verstrooide licht tot één enkele baan koperglans.